Mỗi mùa lễ hội là dịp để trai gái bản Mường cùng ôn lại làn điệu hát Ví- Nét văn hóa đặc sắc của dân tộc
Không biết điệu hát Ví có từ bao giờ, chỉ biết rằng hát Ví được các cụ cao niên người Mường trong làng truyền lại cho thế hệ con cháu đến hôm nay. Đó là những lời lẽ ví von, mượn cảnh, mượn lời để chuyển tải những ý tưởng của mình cho đối tượng. Hát ví hay ở chỗ người hát không gọi tên sự việc cụ thể mà hát ra bằng sự ví von mà người khác vẫn hiểu được. Không những thế, lời hát ví lại rất hay và có tính trữ tình, lãng mạn. Người hát ứng tác lời tùy theo từng hoàn cảnh cụ thể, không có lời hát gốc. Lời hát được ứng tác đối đáp giữa hai người hoặc hai nhóm hát đối đáp với nhau. Khi hát phải thống nhất theo giai điệu và chủ đề của người đặt lời hát đầu tiên. Cũng bởi tính ngẫu hứng và ứng tác tự do như vậy mà những người hát có thể đối đáp nhau trong những khoảng thời gian dài. Vào dịp lễ hội, đối đáp có thể diễn ra từ khi khai hội cho đến lúc hội tan, đối đáp để mời nhau uống rượu, để trai gái xứ Mường bày tỏ tình cảm hay hẹn ước.
Đến xã Tân Lập, gặp cụ Đinh Thị Minh, khu Mít 2, người đã gắn bó với điệu hát Ví từ rất lâu đời. Khi nhỏ, cụ được ông bà, cha mẹ dạy học hát, đến khi biết hát Ví thì làn điệu này đã thấm sâu vào tâm thức của cụ. Tình yêu với điệu hát Ví đã thôi thúc cụ tiếp tục truyền lại cho con cháu mình. Hàng ngày cụ vẫn cùng người thân trong gia đình ôn lại những câu hát ví. Cụ cho biết: Bản thân tôi rất yêu thích làn điệu hát Ví của dân tộc, tôi mong muốn thế hệ hôm nay và mai sau sẽ lưu giữ niềm đam mê này, tôi luôn cố gắng dạy các con, các cháu học hát để điệu hát Ví mãi duy trì trong đời sống văn hóa cộng đồng.
Giống như cụ Minh, cụ Đinh Thị Vy, khu Nưa Hạ cũng là những “nghệ nhân” không chuyên đang miệt mài đem lại sức sống cho điệu hát Ví. Cụ chia sẻ: Hát Ví không chỉ xuất hiện trong lễ tết, hội hè mà còn xuất hiện từ cuộc sống thường nhật. Hát Ví bao giờ cũng có đôi, có cặp, có nam, có nữ. Trai gái bản Mường quê tôi hát Ví đối đáp giao duyên khi lên nương, lúc đi chơi, khi giao lưu kết bạn… Lời ca cất lên như lời tâm sự, lời tỏ tình yêu thương. Bao đôi trai gái đã nên duyên vợ chồng từ làn điệu này bởi những câu ví nhẹ nhàng, da diết làm rung động bao thiếu nữ bản Mường.
Tuy nhiên, để toát ra cái tình của hát Ví, hát giao duyên, đòi hỏi người hát phải có một trình độ nhất định về văn chương, thơ phú và phải thông minh, nhanh nhẹn thì mới có thể vận dụng được những kiến thức của cuộc sống vào lời hát làm sao vừa hợp lý vừa đi vào lòng người. Chính vì vậy, ở mọi lúc, mọi nơi, đồng bào luôn có ý thức rèn luyện mọi giác quan để cảm thụ mọi hoạt động của đời sống sinh hoạt, từ đó áp dụng vào lối đối đáp, thường là câu ví tái hiện lại công việc đồng áng, niềm vui được mùa...
Thực tế cho thấy làn điệu hát Ví nói riêng, dân ca Mường nói chung bao đời nay đã tồn tại êm đềm như thế với nhiều nội dung sâu sắc, mang ý nghĩa giáo dục cao. Bởi vậy, nó là giá trị văn hóa tinh thần quý giá không thể phai nhòa trong đồng bào. Trước cuộc sống đương đại đặt ra nhiều thách thức cho văn hóa các dân tộc, để duy trì và bảo tồn được làn điệu hát Ví rất cần sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị. Thời gian tới, huyện Thanh Sơn sẽ tiếp tục đẩy mạnh tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng về các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số đặc biệt là dân tộc Mường; khuyến khích nghệ nhân, người am hiểu sưu tầm, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống dân tộc Mường, trong đó có gìn giữ hát Ví Mường. Khuyến khích cơ sở tổ chức các hội thi hát dân ca, hát giao duyên dân tộc Mường; vận động các nghệ nhân còn biết hát Ví tích cực tham gia giao lưu văn hóa văn nghệ trong các ngày lễ, tết đồng thời phát động nhân dân tham gia biểu diễn các tiết mục hát Ví trong các chương trình giao lưu văn nghệ. Tạo mọi điều kiện để các địa phương thành lập những Câu lạc bộ văn hóa, văn nghệ cơ sở lồng ghép việc truyền dạy điệu hát Ví. Từ đó góp phần khơi dậy cho thế hệ trẻ lòng tự hào dân tộc, sự tìm tòi và say mê đối với làn điệu hát Ví Mường./.
Phùng Huyền Trang
(UBND huyện Thanh Sơn)